Wat maakt ons tot mens? De menselijke ziel

Vanmorgen zaten Greet en ik weer eens in de kerk waar we bijna 26 jaar op hetzelfde plekje zaten. Sinds het begin van dit jaar komen we niet zo vaak meer in de Zuiderkerk. Elke dienst in de Zuiderkerk is vanaf 1 jan. 2015 een Regenboogdienst. Die zijn vaak evangelisch van karakter met alternatieve muziek. Dat moet kunnen binnen onze kerkelijke gemeente en dan in alle gebouwen. Er is anders besloten en dat voert ons regelmatig naar de Oude Helena- of de Oosterkerk. Vanmorgen niet, in Kerkvenster staat aangekondigd dat het gaat over de vraag: ‘Wat maakt ons tot mens? De menselijke ziel’. Op voorhand interessant, dus nemen we het half uur dat de dienst later begint voor lief en gaan naar de Zuiderkerk. Op het scherm staan de namen van hen die meewerken aan de dienst tegen een bijzondere achtergrond. De achtergrond zijn twee handen die elkaar net niet raken. Aan mijn buren vertel ik dat ik er – liggend op mijn rug – naar heb gekeken. De ene hand met de uitgestoken wijsvinger is de hand van God, de andere hand is van Adam. Het is een onderdeel van de prachtige beschildering van het plafond, een gewelf, van de Sixtijnse kapel in Rome. Wat er door Michelangelo is geschilderd is alleen goed te zien door op je rug op de vloer te gaan liggen en dan naar boven te kijken. Die twee handen zijn onderdeel van een schildering van het middenpaneel van het gewelf. De “Schepping van Adam’ stelt het voor. Een bijzondere achtergrond om de kerkgangers te laten weten dat ds. Wim Everts vanmorgen de voorganger is, dat Hans te Winkel de organist is en dat Henk Jan Radstaak trompet speelt en dat Arjen Timmers de koster is. Hans te Winkel en Henk Jan Radstaak stellen de kerkgangers niet teleur met hun welluidende muziek. Ouderling Henri van Eerden verwelkomt de kerkgangers en leest enkele mededelingen waarna de verzen 1 en 5 van Psalm 103 worden gezongen. Na bemoediging en groet zegt de dominee enkele woorden ter inleiding en citeert de eerste woorden die we zongen: ‘Zegen mijn ziel’. Vanmorgen gaat het over de vraag wat ons tot mens maakt, wie we als mens mogen zijn. Psalm 103 geeft daar al antwoord op: ‘Hij die ons zelf uit aarde heeft genomen. Hij weet, dat wij, uit stof aan ’t licht gekomen, slechts leven op de adem van zijn stem’. Van lied 8b worden de eerste vier verzen gezongen waarna de kinderen naar voren mogen komen. De dominee maakt even een praatje met hen. Genieten jullie nog van de vakantie? Bij mooi weer kun je buiten zijn en dan zie je de mooie dingen. Je mag blij zijn en fijn vinden dat je er bent. De dominee steekt met een kaarsje het lichtje aan en nog voordat hij vraagt wie het lichtje wil dragen steekt een jongetje zijn vinger omhoog. De dienst staat aangekondigd als Regenboogdienst maar er was geen commissie om mee te overleggen. Daarom heeft de dominee er een themadienst van gemaakt, een leerdienst. In de wetenschap is veel bekend over het menselijk brein. Het heeft 100 miljard zenuwcellen, elke cel is verbonden met 1.000 andere. Elke seconde voert het brein 1 triljoen ( een 1 met 18 nullen) uit. Dat begint al bij het wakker worden, dat we zien kunnen, dat we begrijpen wat we zien. Een paar jaar geleden verscheen het boek ‘Wij zijn ons brein’ van Dick Swaab. Niet ‘wij hebben een brein’, maar wij zijn ons brein’. Het verhaal van ons leven is het verhaal van ons brein. Maar we kennen allerlei gevoelens, bijv. verliefdheid. Bij verliefdheid komen er feromonen in het lichaam vrij, een chemische stof. Verliefdheid is dan een biochemisch proces. We weten dat het meer is dan dat. Er zijn wetenschappers die zeggen dat alles bestaat uit materie. Volgens het materialistisch standpunt bestaat er niet zoiets als de werkelijkheid van de geest. De dominee laat zijn betoog ondersteunen door beelden. Er verschijnt een vogel met de vorm van een eend op het scherm die inwendig er uitziet als een horloge. Het materialistisch standpunt zegt dat levende wezens complexe machines zijn. Dat zei ook Francis Crick (1916-2004) die het DNA heeft ontdekt. Daarvoor kreeg hij de Nobelprijs. Hij schreef eens: ‘Jij, je vreugden en verdriet, je herinneringen en ambities, je besef van je persoonlijke identiteit en vrije wil, zijn feitelijk niet meer dan het gedrag van een enorme verzameling zenuwcellen en de daarmee verbonden moleculen’. Dit roept vragen op. Wat is nu het bijzondere van ons mens zijn en zijn we meer dan een samenspel tussen moleculen en atomen onderling? Wat betekent het dat we een ziel hebben?
Van lied 825 worden de verzen 1,3 en 4 gezongen. De dominee leest uit Genesis 1 en 2, twee scheppingsverhalen, Genesis 1:1-5 en 26 en 27 en uit Genesis 2:7. De dominee zegt dat hij gelezen heeft uit de hernieuwde Statenvertaling (hij bedoelt herziene). Lied 985 wordt gezongen. Dan vertelt de dominee over de opbouw van Genesis 1. Dat is geschreven als een lied, er zit ritme in. Ook getallen spelen een rol, bijv. 7. De eerste zin bevat in het Hebreeuws 7 woorden, de tweede 14, tweemaal 7. Het woord aarde komt 21 keer, driemaal 7, voor en het woord God 35 keer, vijf maal 7. ‘Dat God zag dat alles goed was’ komt 7 keer voor. Ook het getal 10 komt meerdere keren voor. ‘En God maakte’ komt ook 10 keer voor. De woorden ‘naar hun soort’ ook 10 keer. De woorden ‘en God zei’ ook 10 keer, drie keer in relatie tot mensen en 7 keer in relatie tot het andere wat God geschapen heeft. De formule 10 – 7 = 3 komt op het scherm. Ook het getal 3 speelt een rol. In de eerste verzen worden er drie wezenlijke dingen over God gezegd. ‘God schept’, in het Hebreeuws staat er bara. Een woord dat alleen in verband met God wordt gebruikt. Dan wordt gesproken over de Geest van God die zweeft over het water van de oervloed. En in de derde plaats het woord van God dat God spreekt. Bara, scheppen, komt op drie verschillende plaatsen voor. In het begin, middenin en op de zesde dag. In schema God boven de woorden Bara – Geest – en Woord. God is één en tegelijk meervoudig, een gemeenschap van creativiteit. Dan de dagen. Op de eerste dag wordt het licht geschapen. Licht wordt gescheiden van donker, het woord scheiding wordt gebruikt. Op de tweede dag wordt lucht van water gescheiden. Op de derde dag wordt land van zee gescheiden. Drie keer is sprake van scheiding. Het komt in schema op het scherm te staan. Deze drie dagen horen bij elkaar. Op de vierde dag worden de zon en de maan en de sterren geschapen. Zij vullen de nacht. Dag 4 is betrokken op dag 1. Op de vijfde dag worden de vogels en de vissen geschapen, de vissen vullen de zeeën. Dag 5 is betrokken op dag 2. Op dag 6 worden de dieren en de mens geschapen, dag 6 is betrokken op dag 3. Het scherm is gevuld met het schema. Op de zevende dag rust God. Maar er is meer symboliek. Tien keer staat er ‘naar hun soort’. God maakt wilde dieren – naar hun soort. Op de zesde dag schept God de mens. Dan zou je verwachten dat er ook gezegd wordt: ‘Mensen naar hun soort’, maar er staat ‘naar Zijn beeld’. Laat de aarde levende wezens naar hun soort voortbrengen is in overeenstemming te brengen met de evolutietheorie, de aarde wordt actief bij het scheppingsproces betrokken.
Er komt weer een schema op het scherm, in de vorm van een zandloper. Bovenin de woorden Bara – Geest – Woord naast elkaar. Daaronder God – Ik ben, weer daaronder Levensadem en daaronder het woord mens. Van beneden af eerst licht en donker, daarboven lucht en water, weer een stap hoger land en zee dan de planten daarboven de dieren en daarboven de mens. Van beneden af wordt de complexiteit steeds hoger. De mens staat precies in het midden. De mens bestaat enerzijds uit stof en anderzijds uit de levensadem ingeblazen door God. In Genesis 2 wordt dat verder uitgewerkt. ‘Toen vormde de Here God de mens uit het stof van de aarde en blies de levensadem in zijn neusgaten’. Het woord Adam komt van het hebreeuwse woord ‘adama’ ofwel aarde. Tot de aarde kunnen we terugkeren. Genesis 2 vertelt hoe de mens een levende ziel wordt. God blaast ons Zijn adem in. Wij zijn mensen en teren op Zijn adem. (Hier had de dominee de twee handen uit het schilderij van Michelangelo kunnen gebruiken). Van lied 984 worden de eerste vier verzen gezongen.
Wat maakt ons tot mens? Wat bedoelen we met de menselijke ziel? De mens is een twee-eenheid. Genomen uit de aarde en aan de andere kant geschapen naar het beeld van God. De mens is lichaam en ziel wordt in de Bijbel gezegd. De ziel maakt de mens tot een levend wezen. Mijn ziel, dat ben ik zelf. Wij zeggen: ‘Ik zeg tegen mezelf’. In het hebreeuws zou dat luiden: ‘Ik zeg tegen mijn ziel’. De mens is eenheid, lichaam en ziel, stof van de aarde dat leeft van de adem van God. In het Hebreeuws wordt voor geest het woord ruach gebruikt, storm of wind. De Geest van God is de kracht van God die alles in stand houdt. De geest van de mens is dat wat je drijft. Iemand kan hoog van geest zijn – dat is hoogmoedig. Of lang van geest, dat is geduldig. Rein van hart en een vaste geest (Psalm 51:12). De dominee gaat in op de opdeling in een sterfelijk lichaam en een onsterfelijke ziel. Plato zei dat het lichaam de kerker van de ziel is. De ziel is het hogere of goddelijke van de mens. Er komt een mooie hiëroglief op het scherm. Een plaatje van een ziel die in de vorm van een vogel het dode lichaam van een mens verlaat. Lichaam en ziel, dat zijn twee aspecten van het hele mens zijn. Dat is het holistisch mensbeeld, holos betekent geheel. De ziel is iets extra’s dat toegevoegd wordt aan onze hersens. Atheïsten ontkennen een ziel. De werkelijkheid om ons heen, de dingen hebben een geheim. De filosoof Kant zei dat we de dingen kennen zoals ze zich aan ons voordoen. Het ding op zich kennen we niet. Einstein sprak over de spookachtige werking van de allerkleinste of elementaire deeltjes waaruit de materie bestaat. Die hebben vreemde eigenschappen. A, een rondje met daarin een A verschijnt op het scherm, kan zomaar verdwijnen en bij B, een rondje met een B erin, weer verschijnen zonder dat het de weg van A naar B aflegt. Hoe dieper je daar intreedt, hoe meer je de wereld van de geest betreedt. Een creatieve geest.
Wie niet gelooft, zegt dat alles in blinde toeval is ontstaan en dat er geen bedoeling achter zit. We hadden net zo goed niet kunnen bestaan. Wezenlijke waarden, zoals liefde en schoonheid, zijn producten, het zijn illusies. Wie niet gelooft, zegt dat wij leven in een onverschillig heelal. Wie gelooft zegt dat wij de wereld te danken hebben aan de Schepping van God. Dat God met het heelal een bedoeling heeft. Het gaat om de verwerkelijking van waarden als liefde en goedheid. Het is gericht op het bewustzijn dat mensen een ziel hebben. Waarom zou je niet geloven? Er is geen enkele reden, ook geen wetenschappelijke, waarom je niet zou kiezen voor het geloof. Je kunt je hart afsluiten voor de levende werkelijkheid van God. Maar er is een wereld die oneindig veel dieper is dan wij kunnen bevatten. Dat wij leven, kunnen zien, liefhebben, dat wij mensen zijn die aan het Licht zijn toegewijd. Na het amen wordt lied 780 gezongen. Er is een afkondiging van overlijden van twee gemeenteleden waarna Psalm 62:1 wordt gezongen. Na de gebeden wordt de collecte gehouden en komen de kinderen de kerkzaal weer binnen. De dominee bedankt de beide muzikanten, Hans te Winkel op het orgel en trompettist Henk Jan Radstaak. Daar zijn de kerkgangers het mee eens en onderstrepen dat met applaus. Het slotlied is lied 978.